YAŞLANMA VE FİZİKSEL TIP VE REHABİLİTASYON

20. yüzyılda doğum ve ölüm hızlarında görülen dramatik değişiklikler, 21. yüzyıl boyunca dünyanın yaşlanacağının bir göstergesi olarak algılanmaktadır. Günümüzde yaşlanan insan sayısı yılda 8 milyon artarken, 2030 yılında bu artışın yılda 24 milyona ulaşacağı öngörülmektedir.

Hastalıklar ve yeti yitimleri yaşlılarda diğer yaş gruplarına oranla çok daha ön plandadır ve bu nedenle yaşlı grubun gereksinimleri de 21. yüzyılda katlanarak artacaktır.

Yaşlılardaki süregen hastalıklar, yaşam kalitesinde bozulmaya ve ciddi boyutlara varan sağlık harcamalarına neden olarak ekonomik açıdan da ağır bir yük oluşturmaya devam etmektedir.

Hastalık ve yeti yitimi gibi risklerin yaşlı insanlarda belirgin bir artış göstermesine rağmen, sağlığın bozulması yaşlanmanın doğal bir sonucu değildir. Çoğu kronik hastalığa bağlı yeti kaybı ve ölüm koruyucu önlemlerle azaltılabilir. Bu aşamadaki en önemli kritik sorun yaşlıların sağlık gereksinimlerinin karşılanması konusunda yeterli bilgi birikiminin olmamasıdır.

Tüm dünyada yaşlanan nüfusun artışı göz önüne alınarak, değişmekte olan mortalite ve morbidite paternlerine göre sağlık hizmetleri ve bu bağlamda uzmanlık sonrası eğitim programları yeniden düzenlenmektedir.

Hekimlerin yaşlanan nüfusun gereksinimlerini en iyi şekilde karşılamak üzere eğitim almaları ve bu konularda üniversitelerde ve eğitim hastanelerinde hizmet veren, araştırmalar yapan ünitelerin oluşturulması için akademik kadrolara destek verilmesi gerekmektedir.

Geriatri bilgi tabanında konular klasik tıp uygulama dallarında olduğu gibi kolaylıkla tek bir organ veya dokunun yapı ve fonksiyonları ile sınırlandırılamaz; pek çok bilimin bilgi tabanını içermektedir. Dolayısı ile suni sınırlar yaratılmamalı, bilgi paylaşılmalı; yaşlı insanları ilgilendiren tıbbi bilgi tabanı yaşlı hasta bakımı ile uğraşan tüm uzmanlık dallarınca kullanılmalıdır.

Ülkemizde pek çok Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon (FTR) uzmanının sahip olduğu Ulusal Yeterlilik sertifikaları için hazırlanan müfredat kapsamındaki konular incelendiğinde veya herhangi bir FTR uzmanlık eğitimi veren kurumun eğitim programı gözden geçirildiğinde; Geriatri’nin son derece önemli bir yer kapsadığı ve hizmet sunulan yaş grubunun ağırlıklı olarak 65 ve üzeri olduğu dikkati çekmektedir.

Gerek yaşlanma ile görülme sıklığı artan kronik kas-iskelet sistemi, sinir sistemi, kalp ve damar sistemi, solunum sistemi hastalıklarının takibi ve rehabilitasyonu, gerek yaşlı hastanın değerlendirilmesi amacı ile geliştirilmiş özel ölçeklerin kullanılması, gerek en sık rastlanan hastalıkların ayırıcı tanısı ve etkin tedavisi, gerekse yaşlanmaya bağlı özürlülüğün önlenmesi gibi konularda FTR uzman hekimleri “yaşlı sağlığı” konusuna yadsınamaz katkılarda bulunmaktadırlar.

Göz önüne alınması gereken önemli bir diğer konu da, Rehabilitasyon Tıbbı kapsamında hastanın bütüncül bir yaklaşımla değerlendirilmesi; yetersizlik, özürlülük, engellilik gibi sorunların önlenmesi açısından FTR uzman hekimlerinin disiplinler arası koordinasyon ve rehabilitasyon ekibinin liderliği konularında gerekli eğitim ve beceri ile donatılmış olmalarıdır.

Yaşlı insanda yaşanabilecek sorunların üstesinden gelmek için iyi planlanmış kapsamlı sağlık hizmetlerine diğer bir ifade ile “geriatrik rehabilitasyon”a gereksinim vardır.

Geriatrik Rehabilitasyon Nedir?

Rehabilitasyon; hastalık, özürlülük ve sakatlık tedavisinde hastanın işlevsel durumunu en üst düzeye ulaştırmak için yapılan yeniden oluşturma çabalarına verilen isimdir. Geriatrik rehabilitasyon ise, yaşlıda organik kayba veya hastalığa bağlı gelişen işlevsel kötüleşmenin önlenmesi, geciktirilmesi, en aza indirilmesi veya tersine çevrilmesi amacı ile verilen hizmetlerin tamamıdır.

Geriatrik Rehabilitasyon Neden Önemlidir?

Birey açısından düşünüldüğünde, her hasta kazalar, operasyonlar ya da hastalıklar sonucunda bozulan yaşam kalitesinin tekrardan arzulanan düzeye ulaşmasını diler. Bu durum yaşlılar için de aynıdır. Hızla artan yaşlı nüfusun bu haklı talepleri sağlık sisteminin en fazla üzerinde durduğu konulardan bir tanesidir. Temel hedef, “en ekonomik ve etkin şekilde” yaşlanan insanda yaşam kalitesini artırmaktır. Bu hedefe varmak için geriatrik rehabilitasyon bir zorunluluk olarak karşımıza çıkmaktadır.

Geriatrik Rehabilitasyon Nasıl Uygulanmalıdır?

Geriatrik rehabilitasyonda unutulmaması gereken, her hastanın kendine özel ihtiyaçları olduğudur. Rehabilitasyon planı ancak “kişiye özgü” oluşturulursa başarı artar. Bu plan için ön koşul geriatrik hastanın işlevsel değerlendirmesinin yapılmasıdır. Fonksiyonel değerlendirme sonrası hasta için belirlenen hedefler hastanın fizyolojik, sosyal, ekonomik, ailevi, bilişsel, kültürel ve sosyal durumları yanı sıra eldeki mevcut imkanlar göz önüne alınarak belirlenir. Mevcut durum, varılması planlanan hedefler ve rehabilitasyon süreci hasta ve yakınları ile paylaşılarak hedefler hakkında gerçekçi olmayan farklı beklentilerin oluşmasına engel olunmalıdır.

Rehabilitasyonun Uygulanma Yerleri Hangileridir?

Rehabilitasyonun uygulandığı başlıca yerler; hastaneler, rehabilitasyon merkezleri, özelleşmiş bakımevleri, huzurevleri, klinikler, hastanelerin poliklinik hizmetleri ve ev ortamıdır. Aşağıda rehabilitasyon hizmetlerinin verildiği yerlerin özellikleri özetlenmektedir.

Hastaneler: Hastalar hastaneye genellikle hastalıklarının akut dönemlerinde tanısal ve hastalığın seyri (prognostik) ile ilgili değerlendirme yapılması, kısa dönem tedavileri, taburculuk sonrası tedavi ve izlem programın düzenlenmesi ve aile eğitimi için yatırılmaktadır. Hastanelerde yatış ve tedavi süresi, olanaklar ve sağlık ödeme sistemlerinden dolayı genellikle kısa sürelidir. Burada verilecek en önemli kararlardan bir tanesi yaşlının buradan çıktığında nereye gönderileceği, diğer bir ifade ile rehabilitasyonunun nerede yapılacağıdır.

Yataklı Rehabilitasyon Merkezleri: Sıklıkla hastanelerden bağımsız bir birim olarak çalışır. Rehabilitasyon ekibini oluşturan tüm sağlık çalışanlarını barındırır. Her hasta için özelleşmiş rehabilitasyon programını disiplinler-arası yaklaşım ile uygulanır. Genellikle diğer birimlerinden daha yoğun rehabilitasyon hizmeti verir.

Bakımevleri: Özel bakıma ihtiyaç duyan yaşlıların bakım ve korunmalarını sağlamak amacıyla kurulan yatılı sosyal hizmet kuruluşudur. Hastane tabanlı rehabilitasyon hizmetlerinden sonra hastalar hakkında evde, poliklinik hizmetleri ile veya özelleşmiş bakım evlerinde takip edilmek üzere karar verilir. Bu bakım evleri çok çeşitli özellikte olabilmektedir. Bazılarının imkanları rehabilitasyon merkezleri kadar gelişmiş olmakla birlikte bazılarınınki sınırlıdır. Bakım evlerine genelde iki tip hasta kabul edilir. İlk grup “kısa süreli” konaklayanlardır. Bu hastalarda ya yoğun rehabilitasyon ihtiyacı vardır yada bir hastalığın terminal dönemindedirler. İkinci grup olan “uzun süreli” konaklayanlardır; ömrünün kalanını bakımevinde geçirirler.

Huzurevleri: Yaşlı kişileri huzurlu bir ortamda korumak ve bakmak, sosyal ve psikolojik ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla kurulan yatılı sosyal hizmet kuruluşudur. Yalnızca gündüzleri veya tam zamanlı olarak hizmet verebilir.

Ayakta Rehabilitasyon programları: Bu programlar genellikle hastanelerin poliklinikleri tarafınca uygulanır. Ayrıntılı rehabilitasyon programı şeklinde olabildiği gibi yalnızca fizik tedavi ve rehabilitasyon polikliniğinden de oluşabilir. Bu programın avantajı hastanın evinde yaşarken takip edilebilmesidir. Hasta sosyal ilişkilerini kaybetmez hatta diğer hasta ve yakınları ile iletişime geçerek sosyalizasyonuna olanak sağlar. Hasta programlanmış bir çizelgede haftanın belli günlerini hastane içinde geçirir. Bu çeşit programlarda çözülmesi gereken en önemli sorun hastaneye ulaşımdır.

Evde Rehabilitasyon Programı: Bu programlar sıklıkla fizik tedavi, iş-uğraşı tedavisi ve hemşirelik hizmetlerinden oluşur. Bazen konuşma terapisti ve sosyal çalışmacı eşlik eder. Bu programlar hekimlerin ve diğer çalışanların katılımı ile kapasitelerini artırabilir. Avantajı hastanın bulunduğu ortamda uygulanmasıdır.

Geriatrik Rehabilitasyon Ne zaman Uygulanmalıdır?

Günümüzde hangi hastaların rehabilitasyon için seçilecekleri, nerede, ne kadar süre programa alınacakları kesin kuralları olmayan ve her hastanın bireysel olarak ele alınacağı bir konudur. Sunulan rehabilitasyon hizmetlerine hastaların nasıl kabul edilmesi gerektiği tüm gelişmiş ülkelerde yıllardır araştırılmakta ve en iyi hale getirilmeye çalışılmaktadır. Doğru hasta seçimi kaynakların verimli kullanılmasını ve daha çok hastanın bu hizmetlerden faydalanmasını sağlar. Belirli standartların ortaya konulması için kapsamlı geriatrik değerlendirme yapılmalıdır. Değerlendirme ekibinde tüm rehabilitasyon faaliyetlerinde olduğu gibi fizik tedavi ve rehabilitasyon uzmanı hekim merkezi rol oynar.

Geriatrik Rehabilitasyon Ekibi

Rehabilitasyon sürecinin farklı aşamalarında farklı sağlık çalışanları işbirliği yapar. Hekimler bu ekibin doğal liderleridir. Rehabilitasyon ekibinde görev alan diğer sağlık çalışanları; fizyoterapist, uğraşı terapisti, konuşma terapisti, psikolog, hemşire, sosyal çalışmacı, beslenme uzmanı, hemşire, ortez-protez uzmanı, mesleki danışman, rekreasyonel terapisttir.

Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon uzmanı hekimler rehabilitasyonun tüm aşamalarında en önemli görevi üstlenen karar verici yöneticidirler. Geriatrik hastanın değerlendirilmesi, hastanın uygun rehabilitasyon hizmetlerine yönlendirilmesi, rehabilitasyon ekibinin yapılandırılması ve hekimin asli görevi olarak tanı ve tedavi yaklaşımlarının uygulanması, hekimin görevleridir. Rehabilitasyon ekibini “Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon uzmanı” hekim yönlendirir. Ekipte gereği halinde nörolog, psikiyatrist, ortopedist, beyin ve sinir cerrahisi uzmanı, iç hastalıkları uzmanı, geriatrist, ürolog, aile hekimi ve ilgili diğer uzmanlık dalları konsültan olarak yer alabilmektedir.

Günümüzde geriatrik rehabilitasyon holistik bir yaklaşımla yaşlılarda sık görülen pek çok hastalığın erken tanı, korunma ve etkin tedavi uygulamalarına, yaşlıların yaşam kalitesinin korunmasına ve geliştirilmesine katkı sunan en önemli uygulamalardan birisi olup, FTR uzman hekimi de bu uygulamaların karar verici odak noktasındaki en önemli uzmandır.